Niepożądane odczyny poszczepienne NOP - wszystko, co musisz o nich wiedzieć

Szczepionki towarzyszą nam od dziesiątek lat i pozwoliły na wyeliminowanie wielu groźnych chorób. W ostatnich miesiącach o szczepieniach znów zrobiło się głośno -wszystko za sprawą szczepionek przeciwko wirusowi SARS - CoV2. Jedni pokładają w nich ogromne nadzieje i upatrują w nich możliwości zakończenia pandemii. Z kolei sceptycy obawiają się niepożądanych odczynów poszczepiennych, które mogą pojawić się w konsekwencji przyjęcia szczepionki. Czy jest się czego obawiać?

Dlaczego szczepionki są nam potrzebne?

Szczepionka to preparat biologiczny podawany w celu imitowania w organizmie określonej infekcji. Ma to na celu pobudzenie odpowiedniej reakcji układu odpornościowego w taki sposób, aby po kontakcie z prawdziwym drobnoustrojem możliwe było jego skuteczne zwalczenie. Szczepienie służy zatem wywołaniu w organizmie takiego stanu immunologicznego, który jest analogiczny do naturalnej odporności uzyskanej po przebytej infekcji. Różnica polega na tym, że szczepionka zawiera patogen zmieniony w taki sposób, aby wywołać pożądaną reakcję układu odpornościowego, a jednocześnie uniemożliwić drobnoustrojowi namnażanie w organizmie i wywołanie infekcji.

Szczepionki zawierają antygeny, czyli te fragmenty wirusa lub bakterii, które rozpoznawane są przez układ odpornościowy i wywołują odpowiedź immunologiczną. Antygeny pozyskiwane są z zabitych lub żywych drobnoustrojów,a także ich fragmentów. W przypadku szczepionek żywych silna odpowiedź immunologiczna organizmu wywoływana jest już po pierwszej dawce, a kolei szczepionki martwe (atenuowane) wymagają podania kilku dawek.

Co się dzieje po podaniu szczepionki? Ekspozycja na antygen inicjuje szereg reakcji z udziałem układu odpornościowego, w tym aktywację białych krwinek zwanych limfocytami, których rola jest wspomaganie walki z infekcjami. Po ekspozycji na antygen, dwa typy limfocytów - komórki B i komórki T różnicują się w komórki B wytwarzające przeciwciała i cytotoksyczne oraz pomocnicze komórki T oraz komórki pamięci. Zarówno dla komórek B, jak i T typowa odpowiedź immunologiczna na pierwszą ekspozycję na antygen obejmuje fazę opóźnienia, fazę logarytmiczną i fazę plateau.

Faza opóźnienia charakteryzuje się początkową aktywacją komórek B i T po kontakcie z antygenem, dla którego komórki są specyficzne, co powoduje różnicowanie się komórek w komórki efektorowe i komórki pamięci. W przypadku komórek B faza logarytmiczna charakteryzuje się wzrostem poziomu przeciwciał w surowicy. Z kolei faza plateau charakteryzuje się utrzymaniem szczytowych poziomów przeciwciał przez dłuższy czas, po którym następuje spadek poziomu przeciwciał w surowicy. Dla wielu antygenów opóźnienie między pierwotną ekspozycją a rozwojem pierwotnej odpowiedzi przeciwciał trwa od 7 do 10 dni.

Taka aktywacja układu odpornościowego sprawia, że układ immunologiczny będzie w stanie rozpoznać określony patogen i szybko aktywować konkretne mechanizmy obronne.

Szczepionki wektorowe na koronawirusa

W przypadku szczepionek przeciwko wirusowi SARS - CoV2 stosowane są szczepionki najnowszych generacji, wykorzystujące innowacyjne technologie. Mowa o szczepionkach mRNA oraz szczepionkach wektorowych. Wirusowe szczepionki na bazie wektora różnią się od większości konwencjonalnych szczepionek tym, że w rzeczywistości nie zawierają antygenów, ale raczej wykorzystują własne komórki organizmu do ich produkcji.

Robią to za pomocą zmodyfikowanego wirusa (wektora) wykorzystywanego do dostarczania kodu genetycznego antygenu, w przypadku SARS - CoV2 - białek kolcowych występujących na powierzchni wirusa, do komórek ludzkich. Infekując komórki instruują je, aby wyprodukowały duże ilości antygenu, które następnie wywołują odpowiedź immunologiczną. W ten sposób szczepionka naśladuje to, co dzieje się podczas naturalnej infekcji niektórymi patogenami - zwłaszcza wirusami. Ma to tę zaletę, że powoduje silną komórkową odpowiedź immunologiczną limfocytów T, a także produkcję przeciwciał przez komórki B. 

Wirusy mogą przetrwać i replikować poprzez inwazję w komórkach gospodarza i „zmuszenie” ich do produkcji białka. Dzięki temu powstają nowe wirusy. Cząstki te zawierają antygeny, które mogą wywołać odpowiedź immunologiczną. Podobna zasada stanowi podstawę wirusowych szczepionek wektorowych - tylko w tym przypadku komórki gospodarza otrzymują jedynie kod do produkcji antygenów. Wektor wirusowy działa jako system dostarczania, zapewniając środki do inwazji na komórkę i wstawienia kodu antygenów innego wirusa. Sam wirus jest nieszkodliwy, a poprzez uzyskanie komórek tylko do produkcji antygenów, organizm może bezpiecznie zainicjować odpowiedź immunologiczną, bez ryzyka rozwoju choroby.

Różne wirusy zostały opracowane jako wektory, w tym adenowirus (przyczyna przeziębienia), wirus odry. Te wektory są pozbawione jakichkolwiek genów chorobotwórczych, a czasami także genów, które mogą umożliwić im replikację, co oznacza, że są unieszkodliwione. Instrukcje genetyczne dotyczące wytwarzania antygenu z patogenu docelowego są wstawiane do genomu wektora wirusa.

Istnieją dwa główne rodzaje szczepionek wirusowych na bazie wektora. Niereplikujące się szczepionki wektorowe nie są w stanie tworzyć nowych cząstek wirusowych; wytwarzają tylko antygen szczepionkowy. Replikowane szczepionki wektorowe wytwarzają również nowe cząstki wirusa w komórkach, które infekują nowe komórki, a te również wytwarzają antygen szczepionkowy. W szczepionkach wektorowych na wirusa COVID-19 stosuje się niereplikowane wektory wirusowe.

Po wstrzyknięciu do organizmu wirusy te zaczynają infekować nasze komórki i wstawiać ich materiał genetyczny – w tym gen antygenu – do jąder komórek. Komórki ludzkie wytwarzają antygen tak, jakby był jednym z ich własnych białek i jest on prezentowany na ich powierzchni wraz z wieloma innymi białkami. Kiedy komórki odpornościowe wykryć antygen obcy, montują odpowiedź immunologiczną przeciwko niemu. Odpowiedź ta obejmuje komórki B produkujące przeciwciała, a także limfocyty T, które szukają i niszczą zainfekowane komórki. Komórki T robią to, badając repertuar białek wyrażonych na powierzchniach komórek. Komórki te zostały przeszkolone w rozpoznawaniu własnych białek organizmu jako "ja", więc jeśli zauważą obce białko, takie jak antygen z patogenu, zainicjują odpowiedź immunologiczną przeciwko przenoszącej ją komórce.

Jednym z wyzwań tego podejścia jest to, że ludzie mogą być wcześniej narażeni na wektor wirusa i wywołać odpowiedź immunologiczną przeciwko niemu, zmniejszając skuteczność szczepionki. Taka "odporność antywektorowa" sprawia również, że dostarczenie drugiej dawki szczepionki jest trudne, zakładając, że jest to konieczne, chyba że ta druga dawka jest dostarczana przy użyciu innego wektora wirusa.

Szczepionki wektorowe przeciwko wirusowi SARS - CoV2 oferowane są przez takich producentów jak Astra Zeneca oraz Johnson&Johnson. Szczepionka Astra Zeneca wymaga podania dwóch dawek, a sposób jej przechowywania to do pół roku w temperaturze 2 - 8 stopni.  W przypadku szczepionki Johnson&Johnson wystarczy jedna dawka szczepionki.

Szczepionki mRNA przeciwko SARS - CoV2

Konwencjonalne szczepionki zwykle zawierają inaktywowane organizmy chorobotwórcze lub białka wytwarzane przez patogen (antygeny), które działają poprzez naśladowanie czynnika zakaźnego. Stymulują odpowiedź immunologiczną organizmu, dzięki czemu układ odpornościowy może  reagować szybciej i skuteczniej, jeśli zostanie narażony na działanie czynnika zakaźnego w przyszłości.

Szczepionki RNA wykorzystują inne podejście, które wykorzystuje proces, w którym komórki wykorzystywane są do wytwarzania białek. Komórki wykorzystują DNA jako szablon do tworzenia cząsteczek RNA (mRNA), które są następnie tłumaczone na tworzenie białek. Szczepionka RNA składa się z nici mRNA, która koduje antygen specyficzny dla choroby. Gdy nić mRNA w szczepionce znajduje się wewnątrz komórek organizmu, komórki wykorzystują informację genetyczną do wytworzenia antygenu. Antygen ten jest następnie wyświetlany na powierzchni komórki, gdzie jest rozpoznawany przez układ odpornościowy.

Korzyści ze stosowania szczepionek mRNA w stosunku do metod konwencjonalnych to:

• bezpieczeństwo: szczepionki RNA nie są wytwarzane z cząstek patogenów ani inaktywowanych patogenów, więc nie są zakaźne. RNA nie integruje się z genomem gospodarza, a nić RNA w szczepionce ulega degradacji po wyprodukowaniu białka.
• skuteczność: wyniki wczesnych badań klinicznych wskazują, że szczepionki te generują wiarygodną odpowiedź immunologiczną i są dobrze tolerowane przez zdrowe osoby, z kilkoma skutkami ubocznymi.
• produkcja: szczepionki mogą być produkowane szybciej w laboratorium w procesie, który można znormalizować, co poprawia reagowanie na pojawiające się ogniska choroby.

Metody produkcji szczepionek mRNA mogą być bardzo skuteczne. Istnieją jednak wyzwania techniczne do pokonania, aby zapewnić odpowiednie działanie tych szczepionek:

• niezamierzone działanie: obecność mRNA w szczepionce może wywołać niezamierzone reakcje immunologiczne. Aby to zminimalizować, sekwencje szczepionek mRNA mają na celu naśladowanie sekwencji wytwarzanych przez komórki ssaków.

• sposób dostawy: skuteczne dostarczanie szczepionki do komórek jest wyzwaniem, ponieważ wolne RNA w organizmie jest szybko rozkładane. Aby pomóc w osiągnięciu dostawy, nić RNA jest włączona do większej cząsteczki, aby pomóc ją ustabilizować i/lub zapakowana w cząstki lub liposomy.

• sposób przechowywania: wiele szczepionek przeciwko RNA, takich jak konwencjonalne szczepionki, należy zamrozić lub schłodzić. Trwają prace nad niezawodnym wytwarzaniem szczepionek, które mogą być przechowywane poza łańcuchem chłodniczym, ponieważ będą one znacznie bardziej odpowiednie do stosowania w krajach o ograniczonych lub nienastawionych urządzeniach chłodniczych.

Szczepionki genetyczne mRNA przeciwko wirusowi SARS - CoV2 oferowane są przede wszystkim przez firmy Pfizer oraz Moderna. W obu przypadkach należy zastosować dwie dawki szczepionki. Ogromne znaczenie ma odpowiedni sposób przechowywania szczepionek. Szczepionka Pfizer powinna być przechowywana w temperaturze - 70 stopni, w zamrażarce może być przechowywana przez pół roku, a w lodówce przez 5 dni. W przypadku szczepionki Moderna może być długo przechowywana w temperaturze -20 stopni, a w lodówce przez 30 dni.

Jakie odczyny poszczepienne mogą wystąpić po szczepionce na SARS - CoV2?

Podobnie jak w przypadku każdej szczepionki, także zastosowanie szczepionki przeciwko SARS - CoV2 może wiązać się z wystąpieniem działań niepożądanych.

Po podaniu każdej szczepionki może dojść do wystąpienia odczynów poszczepiennych. W przypadku szczepionki Pfizera Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków poinformowała m.in., że istnieje niewielka szansa, że szczepionka Pfizer-BioNTech COVID-19 może spowodować ciężką reakcję alergiczną. Ciężka reakcja alergiczna zwykle wystąpiła w ciągu kilku minut do godziny po otrzymaniu dawki szczepionki Pfizer-BioNTech COVID-19. Oznaki ciężkiej reakcji alergicznej może obejmować:

• trudności w oddychaniu
• obrzęk twarzy i gardła
• szybkie bicie serca
• wysypka na całym ciele
• zawroty głowy i osłabienie

Efekty uboczne, które zostały zgłoszone w przypadku szczepionki Pfizer-BioNTech COVID-19 mogą obejmować:

• ciężkie reakcje alergiczne
• łagodne reakcje alergiczne, takie jak wysypka, świąd, pokrzywka lub obrzęk twarzy
• ból w miejscu wstrzyknięcia
• zmęczenie
• ból głowy
• ból w mięśniach
• dreszcze
• ból stawu
• gorączka
• obrzęk w miejscu wstrzyknięcia
• zaczerwienienie w miejscu wstrzyknięcia
• nudności
• obrzęk węzłów chłonnych (limfadenopatia)
• biegunka
• wymioty
• ból ramienia

To mogą wszystkie nie jedyne możliwe skutki uboczne szczepionki COVID-19 firmy Pfizer-BioNTech. Mogą wystąpić poważne i nieoczekiwane skutki uboczne. Szczepionka jest nadal badana w badaniach klinicznych.

Zgodnie z informacjami FDA, istnieje niewielka szansa, że szczepionka Moderna COVID-19 może wywołać poważną reakcję alergiczną. Ciężka reakcja alergiczna zwykle pojawia się w ciągu kilku minut do jednej godziny od zaszczepienia. Objawy ciężkiej reakcji alergicznej mogą obejmować:

• trudności w oddychaniu
• obrzęk twarzy i gardła
• szybkie bicie serca
• wysypka na całym ciele
• zawroty głowy i osłabienie

Działania niepożądane, które zostały zgłoszone w badaniu klinicznym szczepionki Moderna COVID-19 to:

• reakcje w miejscu wstrzyknięcia: ból, tkliwość i obrzęk węzłów chłonnych w miejscu wstrzyknięcia, obrzęk (stwardnienie) i zaczerwienienie
• ogólne skutki uboczne: zmęczenie, bóle głowy, bóle mięśni, bóle stawów, dreszcze, nudności i
• wymioty i gorączka

To mogą nie być wszystkie możliwe skutki uboczne szczepionki Moderna COVID-19. Szczepionka Moderna COVID-19 jest nadal w fazie badań klinicznych.

W ostatnim czasie głośno zrobiło się o szczepionkach Astra Zeneca i ich możliwym powiązaniu z występowaniem epizodów zakrzepowo - zatorowych. Europejska Agencja Leków wydała w tej sprawie opinię, w której rekomenduje stosowanie tych szczepionek. W opinii tej przeczytać można m.in., że:

• korzyści przewyższają ryzyko związane z możliwym związkiem z bardzo rzadkimi zakrzepami krwi z małą liczbą płytek krwi
• w niektórych przypadkach połączenie zakrzepicy i małopłytkowości z towarzyszącym krwawieniem, obserwowano bardzo rzadko w następstwie szczepienie szczepionką COVID-19 Vaccine AstraZeneca.
• osoby zaszczepione powinny zostać poinstruowane, aby natychmiast zgłosiły się do lekarza oraz zwróciły szczególną uwagę, jeśli pojawią się objawy, takie jak duszność, ból w klatce piersiowej, obrzęk nóg, uporczywy ból brzucha w następstwie szczepionki; dodatkowo każdy z objawami neurologicznymi w tym silnymi lub uporczywymi bólami głowy i niewyraźnym widzeniu po szczepieniu lub u których wystąpią siniaki na skórze (wybroczyny) miejsce szczepienia po kilku dniach
• szczepionka COVID-19 AstraZeneca jest wskazana do czynnej immunizacji w celu zapobiegania wywoływaniu COVID-19 przez SARS-CoV-2 u osób w wieku 18 lat i starszych
• zgłaszano przypadki zdarzeń zakrzepowo-zatorowych po podaniu szczepionki COVID-19
• AstraZeneca w kilku krajach, z których niektóre prowadzą do lokalnego zawieszenia określonych partii lub stosowania samej szczepionki
• połączenie zakrzepicy i trombocytopenii, w niektórych przypadkach z towarzyszącym krwawieniem, zaobserwowano bardzo rzadko po szczepieniu szczepionką COVID-19 Vaccine AstraZeneca; były to ciężkie przypadki objawiające się zakrzepicą żylną, w tym w nietypowych miejscach, takich jak żyły mózgowe, zakrzepica żył krezkowych, a także zakrzepica tętnic, współistniejąca z małopłytkowością; większość tych przypadków miała miejsce w ciągu pierwszych siedmiu do czternastu dni po szczepieniu i wystąpiło u kobiet w wieku poniżej 55 lat; w niektórych przypadkach doszło do zgonu.

Diagnosta laboratoryjny

Justyna Mazur

Bibliografia: