Borelioza

Borelioza to najczęściej rozpoznawana choroba zakaźna przenoszona przez kleszcze. Na przestrzeni ostatnich kilku lat obserwowany jest lawinowy wzrost zachorowań na tą chorobę odkleszczową. O boreliozie, zwanej także chorobą z Lyme wiadomo coraz więcej – znane są czynniki ryzyka sprzyjające zakażeniu, możliwe objawy boreliozy, a także jej powikłania. 

Mimo, iż borelioza to choroba, o której w ostatnich latach mówi się naprawdę wiele, jej diagnostyka wciąż przysparza wielu problemów. Wynikają one z niskiej czułości i swoistości metod diagnostycznych, a także niejednorodnej odpowiedzi serologicznej organizmu. Ponadto nie zawsze po ukąszeniu kleszcza występują charakterystyczne objawy nasuwające podejrzenie boreliozy. Badania na boreliozę stanowią podstawę rozpoznania choroby i wdrożenia właściwego leczenia. A to ma zasadnicze znaczenie w zapobieganiu poważnym powikłaniom boreliozy.

Co to jest borelioza?

Borelioza to wieloukładowa choroba zakaźna, wywołana przez Gram ujemne bakterie Borrelia burgdorferi. Nazwa choroby – choroba z Lyme pochodzi od miejsca, gdzie pierwszy raz została zdiagnozowana borelioza. Gdzie występuje choroba? Największe ogniska choroby odnotowywane są w Europie Środkowej, Azji i Ameryce Północnej.

W Polsce zapadalność na boreliozę w ostatnich latach wynosiła ponad 20 000 przypadków rocznie, przy czym dane te dotyczą wyłącznie przypadków zarejestrowanych^[I]. Obecnie jedynym znanym źródłem zakażenia jest ukąszenie przez kleszcza, jednak podkreślić należy, że nie każde ukąszenie jest jednoznaczne z zachorowaniem na boreliozę i choroby odkleszczowe innego rodzaju. Odsetek osób ukąszonych przez kleszcza, u których doszło do rozwoju choroby z Lyme sięga zaledwie 1%. Wynika to z faktu, iż do zakażenia boreliozą konieczne jest ukąszenia prze kleszcza, który jest nosicielem bakterii. A ryzyko zakażenia jest tym większe, im dłużej kleszcz pozostaje wbity w skórę.

Najbardziej narażone na ukąszenie kleszcza są te lokalizacje na ciele, które wyróżniają się cieńszą i bardziej delikatną skórą, a także większą ciepłotą ciała. Mowa m.in. o zgięciach łokciowych i kolanowych, pachwinach i pachach. Kolejnym miejscem na ciele, gdzie należy poszukiwać kleszcza jest owłosiona skóra głowy, a także takie osłonięte partie ciała jak dłonie.

Czynnikiem ryzyka zachorowania na boreliozę jest częste przebywanie na tych terenach, gdzie narażenie na ukąszenie przez kleszcza jest wysokie. Mowa zwłaszcza o lasach liściastych i mieszanych, szczególnie w miesiącach wiosennych i letnich, czyli w okresie dużej aktywności kleszczy. Nie ma możliwości zakażenia boreliozą na drodze bezpośredniego kontaktu z chorym człowiekiem czy zwierzęciem, a także na drodze spożycia krętków (drogą pokarmową) czy poprzez karmienie piersią. Teoretycznie możliwe jest przekazanie krętków boreliozy przez łożysko z matki na dziecko, jednak jak dotąd odnotowano jedynie pojedyncze przypadki boreliozy wrodzoneJ^[II].

Borelioza – kiedy się ujawnia?

Borelioza to choroba, która w wielu przypadkach przebiega w początkowej fazie bezobjawowo. Pierwszym niepokojącym objawem zakażenia, który może zwrócić uwagę osoby ukąszonej przez kleszcza jest rumień wędrujący. Ta charakterystyczna zmiana skórna pojawia się u około 30 – 60% zakażonych osób i pojawia się po 3 – 30 dniach od ukąszenia^[III].

Rumień wędrujący początkowo przyjmuje postać niewielkiej, zaczerwienionej grudki, która z czasem powiększa swój wymiar. Charakterystyczna jest obecność przejaśnionego centrum. Aby rozpoznać rumień wędrujący, konieczne jest spełnienie następujących kryteriów:

• średnica powyżej 5 cm

• ostre granice zmiany skórnej

• stopniowe powiększanie się rumienia, z pozostawieniem jaśniejszego centrum

Rumień wędrujący to objaw towarzyszący wyłącznie boreliozy, zatem jego wystąpienie ułatwia rozpoznanie choroby. A co dzieje się na dalszych etapach zakażenia? Jeśli borelioza zostanie rozpoznana odpowiednio wcześnie i leczenie zostanie wdrożone na etapie rumienia wędrującego – borelioza jest całkowicie uleczalna, a rumień skórny zanika. Natomiast brak wczesnego leczenia sprzyja rozsiewowi krętków boreliozy po całym organizmie i rozwojowi kolejnych faz zakażenia.

Późne objawy boreliozy – jak przebiega borelioza nieleczona?

Nieleczony rumień wędrujący zanika w przeciągu kilku – kilkunastu tygodni, jednak nie jest to jednoznaczne z ustąpieniem boreliozy. Brak antybiotykoterapii w początkowych etapach zakażenia prowadzi do rozwoju rumienia wędrującego mnogiego, charakteryzującego się występowaniem rozsianych zmian skórnych charakterystycznych dla boreliozy. Ta postać skórna boreliozy cechuje się występowaniem rumieni o mniejszej średnicy, w których może nie występować centralne przejaśnienie.

Zarówno pierwotnemu rumieniowi wędrującemu, jak i rumieniowi mnogiemu towarzyszyć mogą ogólne objawy zakażenia – gorączka, osłabienie, uczucie rozbicia oraz bóle mięśniowe i bóle głowy. W niewielkim odsetku przypadków może ponadto dojść do rozwoju ziarniniaka chłonnego, czyli sinoczerwonego, niebolesnego nacieku skórnego. Ziarniniak chłonny ma postać guzka skórnego, który pojawia się głównie u dzieci, a jego najczęstsza lokalizacja to małżowina ucha, moszna, kark bądź brodawka sutkowa.

Krętki boreliozy mogą zaatakować praktycznie każdy narząd i układ. Na przestrzeni kilkunastu miesięcy – kilku lat od zakażenia pierwotnego mogą pojawić się późne objawy boreliozy. Dotyczą one przede wszystkim układu nerwowego, skóry, układu stawowego, sercowo – naczyniowego oraz narządu wzroku^[IV].

• Neuroborelioza może obejmować zarówno ośrodkowy, jak i obwodowy układ nerwowy. Zajęcie ośrodkowego układu nerwowego może przyjmować postać aseptycznego zapalenia opon mózgowo – rdzeniowych, zapaleniu mózgu i rdzenia kręgowego czy zapalenia nerwu twarzowego. Z kolei objawy ze strony obwodowego układu nerwowego mogą obejmować zaburzenia czucia, zespoły bólowe barku czy odcinka lędźwiowego kręgosłupa, zaburzenia widzenia i słuchu lub problemy z połykaniem.

• Postać sercowa boreliozy dotyczy około 5% osób zakażonych i manifestuje się m. in. zaburzeniami rytmu serca, zapaleniem mięśnia sercowego czy migotaniem przedsionków. Zajęcie serca może prowadzić do rozwoju kardiomiopatii.

• Powszechnie znana jest zależność: borelioza i stawy. Objawy ze strony układu stawowo – mięśniowego dotyczą przede wszystkim zapalenia i obrzęku stawów, najczęściej biodrowych, kolanowych i barkowych, a także stawów skokowych i nadgarstka. Może dojść do rozwoju przetrwałego zapalenia stawów opornego na leczenie antybiotykami.

• Przewlekłe zanikowe zapalenie skóry pojawia się kilka lat po zakażeniu i początkowo przyjmuje postać zapalno – obrzękową, co objawia się obrzękiem oraz fioletowym zabarwieniem skóry. Potem pojawia się faza zanikowa, a następnie – twardzinopochodna. Wówczas skóra staje się coraz cieńsza, nabiera siwej barwy i przebijają przez nią powierzchniowe naczynia krwionośne.

Badania na boreliozę – jak zdiagnozować chorobę?

Najważniejszym wskazaniem do wykonania testów na boreliozę jest wystąpienie objawów mogących sugerować późną boreliozę. Mowa m.in. o:

• zapaleniu stawów i mięśni niewiadomego pochodzenia

• chronicznego zmęczenia

• niedowładach i nerwobólach

• zapaleniu opon mózgowych

Wskazaniem do wykonania diagnostyki w kierunku boreliozy może być także ukąszenie kleszcza, zwłaszcza wtedy, gdy nie pojawia się charakterystyczny dla boreliozy rumień wędrujący. Pojawienie się rumienia wystarczy bowiem do rozpoznania boreliozy i wdrożenia antybiotykoterapii. Diagnostyka boreliozy – pomimo zastosowania nowoczesnych metod diagnostycznych – wciąż jeszcze przysparza sporo kłopotów. Wynika to z faktu, iż brak jest jednoznacznego testu diagnostycznego na boreliozę. Ponadto kluczowa jest odpowiedź na pytanie, które ma zasadnicze znaczenie w przebiegu takiej choroby, jak borelioza – kiedy zrobić badanie?

Testy serologiczne na boreliozę polegają na oznaczaniu specyficznych przeciwciał, które syntetyzowane są w odpowiedzi na kontakt z krętkami Borrelia. Oznaczany może być poziom przeciwciał IgG oraz IgM. Badanie serologiczne jest testem przesiewowym, który ma na celu wytypowanie tych pacjentów, którzy wymagają dalszej, szczegółowej diagnostyki.

W pierwszej kolejności pojawiają się przeciwciała IgM, które można wykryć już po 3 – 4 tygodniach od zakażenia i które utrzymują się we krwi przez okres około pół roku. Nieco później syntetyzowane są przeciwciała klasy IgG – najczęściej pojawiają się po 6 – 8 tygodniach i obecne są przez wiele lat, nawet po wyleczeniu choroby. Co oznacza borelioza IgM, a co – IgG? Gdy stwierdzona zostanie obecność przeciwciał IgM, świadczy to o świeżej infekcji, natomiast przeciwciała IgG świadczą o przewlekłym zakażeniu^[V]. 

Potwierdzeniem infekcji Borrelia burgdorferi jest test Western blot. Bardzo dokładną metodą diagnostyczną jest PCR, czyli badanie polegające na detekcji DNA bakterii w pobranym materiale (krwi, płynie mózgowo – rdzeniowym czy płynie stawowym). Badanie to umożliwia zdiagnozowanie boreliozy na bardzo wczesnych etapach zakażenia. W przypadku monitorowania terapii boreliozy może być natomiast wykonany test transformacji limfocytów.

Borelioza – jak leczyć?

Wczesne rozpoznanie boreliozy, na etapie rumienia wędrującego wymaga zastosowania antybiotykoterapii: amoksycyliny, doksycykliny lub cefuroksymu. Terapia trwa 14 – 28 dni. W przypadku neuroboreliozy w przypadku zajęcia stawów stosowana jest doksycyklina lub ceftriakson, natomiast w przewlekłym zanikowym zapaleniu skóry czy zapaleniu serca może być dodatkowo stosowana amoksycylina^[VI].

Borelioza i dieta – czy potrzebne są specjalne zalecenia żywieniowe?

Antybiotykoterapia może być uzupełniona o odpowiednią dietę. Zalecane jest stosowanie diety łagodzącej stany zapalne, wspomagającej funkcjonowanie podczas dłuższej antybiotykoterapii oraz hamującej rozwój grzybów. Dobrze jest wyeliminować cukier oraz takie źródła węglowodanów prostych jak białe pieczywo, białe makarony, niewskazane jest spożywanie żywności przetworzonej oraz alkoholu. W diecie nie może natomiast zabraknąć antyoksydantów, które znaleźć można w warzywach, owocach jagodowych oraz aromatycznych przyprawach.

Konieczne jest spożywanie ryb, orzechów oraz nierafinowanych olejów roślinnych, stanowiących źródło kwasów omega 3. Można ponadto włączyć suplementację kwasów omega 3,  także probiotyków. Coraz więcej mówi się o korzyściach płynących z suplementowania magnezu oraz witaminy A, witaminy C, witaminy E i witaminy D oraz witaminy B12, a także przyjmowania suplementów na stawy^[VII].

Diagnosta laboratoryjny

Justyna Mazur

Bibliografia: