Zespół policytycznych jajników - PCOS

Zespół policystycznych jajników PCOS to najczęstsze zaburzenie hormonalne u kobiet w wieku rozrodczym. Schorzenie to dotyczy nawet co czwartej kobiety i stanowi częstą przyczynę niepłodności. Niepłodność to nie jedyna konsekwencja zespołu policystycznych jajników – kobiety dotknięte tym schorzeniem są znacznie bardziej narażone na rozwój takich chorób przewlekłych jak cukrzyca, choroby serca czy nadciśnienie. PCOS wymaga jak najszybszego zdiagnozowania i wdrożenia terapii – a leczenie PCOS jest długotrwałe.

Co to jest zespół policystycznych jajników?

Zespół policystycznych jajników to schorzenie rozwijające się na podłożu zmian hormonalnych. W prawidłowo funkcjonującym organizmie kobiety czynność jajników kontrolowana jest przez żeńskie hormony płciowe. Co miesiąc dojrzewa jeden z pęcherzyków jajnikowych, a komórka jajowa podlega owulacji. Natomiast konsekwencją złożonych zaburzeń hormonalnych towarzyszących zespołowi policystycznych jajników jest zaburzenie dojrzewania pęcherzyków jajnikowych. Niedojrzałe pęcherzyki nie uwalniają komórek jajowych i obumierają. Prowadzi to do zahamowania owulacji, a także pozostawaniu obumarłych pęcherzyków w jajnikach i powstawaniu cyst – stąd nazwa choroby. Jajniki, a ściślej – cysty syntetyzują zwiększone ilości męskich hormonów płciowych, czyli androgenów.

Jak powstaje zespół policystycznych jajników – przyczyny PCOS

Przyczyny zespołu policystycznych jajników są bardzo zróżnicowane. Schorzenie może rozwijać się m. in. na podłożu nadwagi i towarzyszącej jej insulinooporności. Nadmiernej masie ciała bardzo często towarzyszy brak wrażliwości komórek na działanie insuliny, czyli insulinooporność. Insulina jest hormonem, który nie tylko normalizuje poziom glukozy we krwi, ale także wpływa na czynność jajników. W stanie nadmiaru insuliny – a ma to miejsce u osób dotkniętych insulinoopornością – jajniki syntetyzują zbyt dużo androgenów, czyli męskich hormonów płciowych. Pogłębia to dysfunkcję jajników i zaburza przebieg cyklu owulacyjnego^[I]. Jest to tzw. model insulinozależny rozwoju zespołu policystycznych jajników. Co ciekawe, model ten uwzględnia także wpływ zaburzeń gospodarki węglowodanowo – insulinowej już na etapie życia płodowego. Wykazano bowiem, że występowanie cukrzycy ciążowej u matki stanowi czynnik ryzyka rozwoju PCOS u córek^[II].

Model jajnikowy dotyczy dysfunkcji pierwotnych jajników, które sprowadzają się do zaburzenia syntezy oraz metabolizmu androgenów w żeńskich gonadach płciowych. Natomiast model gonadotropowy rozwoju PCOS obejmuje zaburzenia syntezy wydzielania LH i FSH, czyli hormonów tropowych – hormonu luteinizującego oraz folikulotropowego. W przebiegu zespołu policystycznych jajników zazwyczaj obserwowana jest podwyższona aktywność LH oraz obniżona – FSH. W rozwoju zespołu policystycznych jajników niemałą rolę odgrywają także predyspozycje genetyczne^[III].

Objawy zespołu policystycznych jajników

W przebiegu PCOS pojawiają się charakterystyczne objawy, które wynikają zarówno z insulinooporności, jak i zbyt wysokiego poziomu androgenów. Jednym z najbardziej charakterystycznych objawów zespołu policystyczych jajników jest brak miesiączki lub zaburzenia miesiączkowania. Towarzyszą im cykle bezowulacyjne, co przekłada się na problemy z zajściem w ciążę. Występuje ponadto współzależność między zespołem policystycznych jajników i poronieniem – kobiety dotknięte PCOS są trzykrotnie bardziej narażone na poronienie. Kolejnym charakterystycznym objawem, będącym konsekwencją hiperandrogenizmu jest hirsutyzm, czyli występowanie owłosienia typu męskiego. Nadmierne owłosienie pojawia się na całym ciele, także w tak nietypowych lokalizacjach jak twarz, brzuch, klatka piersiowa, plecy.

Jednocześnie nadmiernemu owłosieniu na ciele towarzyszyć może łysienie androgenowe. Nadmierne wypadanie włosów na głowie jest konsekwencją oddziaływania DHT (dihydrotestosteronu), czyli aktywnej pochodnej testosteronu na mieszki włosowe. Dochodzi wówczas do miniaturyzacji mieszków włosowych i osłabienia włosów, co skutkuje zauważalnym przerzedzeniem fryzury. Hirsutyzmowi towarzyszy także często pogorszenie stanu skóry – może pojawić się trądzik na twarzy, plecach czy klatce piersiowej. Konsekwencjami insulinooporności jest przyrost masy ciała (zwłaszcza w okolicy talii), a także podwyższony poziom glukozy we krwi (hiperglikemia) oraz wysoki poziom cholesterolu^[IV].

Jak rozpoznać zespół policystycznych jajników?

Podstawą rozpoznania zespołu policystycznych jajników są tzw. Kryteria Rotterdamskie. Aby zdiagnozować PCOS, konieczne jest potwierdzenia wystąpienia co najmniej dwóch z trzech następujących kryteriów:

- oligoowulacja (owulacja występująca mniej niż 6 razy w roku) lub brak owulacji

- objawy androgenizmu (hirsutyzm, trądzik, łysienie androgenowe)

- charakterystyczny obraz jajników w badaniu USG (torbiele i pęcherzyki w liczbie co najmniej 12, o średnicy 2 – 9 mm, a także objętość jajnika powyżej 10 ml).

Ponadto w badaniach biochemicznych krwi można stwierdzić wzrost poziomu glukozy na czczo oraz w doustnym teście obciążenia glukozą, wzrost stężenia trójglicerydów oraz obniżenie poziomu cholesterolu HDL. Należy pamiętać, że rozpoznanie PCOS wymaga wykluczenia innych przyczyn hiperandrogenizmu, takich jak niedoczynność tarczycy, zespół Cushinga, wrodzony przerost nadnerczy, hiperprolaktynemia czy akromegalia.

Jak leczyć zespół policystycznych jajników?

Leczenie zespołu policystycznych jajników jest kwestią bardzo złożoną, wymagającą uwzględnienia dominujących objawów, wieku kobiety a także oczekiwań kobiety dotyczących ewentualnej ciąży. Celem leczenia PCOS jest:

- przywrócenie prawidłowych cykli miesięcznych i indukowanie owulacji

- ochrona endometrium macicy

- unormalizowanie poziomu hormonów płciowych – obniżenie poziomu androgenów i przywrócenie fizjologicznych stężeń estrogenów

Jeśli w przebiegu PCOS dominują objawy hiperandrogenizmu, wówczas w leczeniu zespołu policystycznych jajników uwzględnić należy stosowanie doustnej antykoncepcji hormonalnej, stanowiącej źródło estradiolu i progestagenu. Gdy terapia taka nie przyniesie efektu po 6 miesiącach stosowania, wówczas terapię należy poszerzyć o antyandrogeny. W terapii przeciwandrogenowej warto uwzględnić, że źródłem androgenów mogą być nadnercza – wtedy uzasadnione jest stosowanie kortykosteroidów. Stosowana w leczeniu hiperandrogenizmu doustna antykoncepcja hormonalna wykazuje ponadto działanie ochronne na endometrium.

Natomiast w celu indukcji owulacji wskazane jest następujące postępowanie terapeutyczne^[V]:

- normalizacja masy ciała

- stosowanie gonadotropin

- stosowanie selektywnych modulatorów receptora estrogenowego

- zwiększenie wrażliwości komórek na insulinę (w tym celu podawana jest m. in. metformina).

Co jeść przy zespole policystycznych jajników?

Leczenie zespołu policystycznych jajników wymaga stosowania odpowiedniej farmakoterapii, ale równie istotne znaczenie ma zdrowy styl życia, obejmujący przede wszystkim właściwą dietę. Optymalny model żywienia ma na celu przywrócenie prawidłowej masy ciała, a także zredukowanie insulinooporności. U kobiet cierpiących na PCOS doskonale sprawdza się dieta o niskim indeksie glikemicznym, która umożliwia zwiększenie wrażliwości tkanek na insulinę^[VI]. Dzięki temu wyeliminowany może zostać jeden z najważniejszych czynników wpływających na złożone zaburzenia hormonalno – metaboliczne towarzyszące PCOS. Dieta w PCOS powinna ograniczać spożycie cukrów prostych, a zwłaszcza cukru rafinowanego. Dozwolone jest spożywanie jedynie produktów o niskim, ewentualnie średnim indeksie glikemicznym IG.

Indeks glikemiczny określa, jak gwałtownie wzrasta poziom glukozy we krwi po spożyciu określonego produktu spożywczego. Im niższy indeks glikemiczny, tym mniejszy wzrost glikemii, a tym samym – mniejszy wyrzut insuliny przez trzustkę. A to oznacza większą wrażliwość komórek na działania insuliny, a także ułatwia redukcję masy ciała.  Wartości IG dla poszczególnych produktów znaleźć można w tabelach dostępnych m.in. w internecie. Dieta o niskim indeksie glikemicznym ułatwia redukcję masy ciała, ale należy oczywiście pamiętać o odpowiedniej kaloryczności diety. Podczas redukcji masy ciała konieczne jest stosowanie indywidulnie obliczonego deficytu kalorycznego – to najlepsza odpowiedź na pytanie: „jak schudnąć przy zespole policystycznych jajników?”.

Zalecane jest ponadto ograniczenie spożycia tłuszczów nasyconych oraz trans – dietę wzbogacić należy o źródła nienasyconych kwasów tłuszczowych, takie jak ryby, orzechy, awokado czy oleje roślinne tłoczone na zimno. Doskonałym źródłem kwasów omega 3 mogą być także suplementy diety^[VII]. Poza kwasami omega 3, warto rozważyć suplementację takich związków jak:

- witaminy z grupy B, zwłaszcza witaminy B9 i B12, które normalizują poziom homocysteiny; homocysteina określana jest mianem cholesterolu XXI wieku, gdyż jej podwyższony poziom skorelowany jest z większym ryzykiem rozwoju miażdżycy i jej powikłań – a insulinooporność sprzyja takim zaburzeniom w poziomie homocysteiny^[VIII]

- witamina D, której suplementowanie może pomóc w przywracaniu wrażliwości komórek na działanie insuliny^[IX]

- wapń uczestniczący w procesie dojrzewania komórek jajowych^[X]

- chrom uczestniczący w normalizowaniu gospodarki węglowodanowo - insulinowej^[XI]

- cynk redukujący insulinooporność^[XII]

- magnez uczestniczący w metabolizmie insuliny^[XIII].

Odpowiednia farmakoterapia uzupełniona o spersonalizowaną dietę oraz regularną aktywność fizyczną to kluczowe elementy terapii PCOS, umożliwiające przywrócenie równowagi hormonalnej i powrót do zdrowia.

Diagnosta laboratoryjny

Justyna Mazur

Bibliografia: